Di tích có tên thường gọi là “Đền Năn” theo truyền lại kết hợp với việc khảo sát thực tế ở địa phương cùng các di sản còn lưu giữ ở di tích thì ngày 17 tháng 12 năm 1788 quân Thanh tiến vào Thăng Long Quân Tây Sơn ở Bắc Hà đã rút về Tam Điệp. Lợi dụng địa hình lợi hại ở vùng này quân ta đã xây dựng một phòng tuyến vững chắc. Ngày 15 tháng 1 năm 1789 đại quân của Quang Trung tập kết ở phòng tuyến tam Điệp - Biện Sơn. Vùng xung quanh và bản thân di tích cũng có liên quan đến sự kiện này. Từ đó, trong một khoảng thời gian dài nhiều cánh đồng xung quanh di tích không có người trồng cấy cây năn mọc lên rất nhiều nên di tích ngày nay thường có tên gọi là đền Năn. Tên lâu đời cũng là tên chữ của di tích là "thần xá miếu", tên này được ghi lại ở nhiều văn bản chữ Hán hiện còn ở địa phương. Thần xã miếu nghĩa là miếu cũng là nhà của thần ở. Thần ở đây chỉ về năm vị tướng được phong là thần ở đời Hùng Vương thứ 6. Tên gọi khác là đền trong thành lê thiên phúc vì di tích nằm ở phía trong thành lê thiên phúc do Lê Đại hành đắp năm 982 trong lần đi đánh quân chiêm thành tên gọi này cũng có từ lâu đời xong chưa gặp trong các văn bản cổ theo chúng tôi thì đây cũng là tên gọi theo vị trí của di tích là tên gọi có tính chất dân gian. Còn một tên gọi khác ít gặp vì ít người nói là "đền năm", những người theo quan điểm này giải thích vì đền thờ 5 vị thần nên gọi là "Năm". Có lẽ ở đây đã nhầm lẫn giữa âm năn và năm và lại có sự trùng lặp giữa âm "Năm" với ý niệm là 5 vị thần.
Di tích hiện nay thuộc thôn Quảng thượng xã Yên Thắng, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình; phía bắc cách TP. Hoa Lư khoảng 10 km, phía tây cách thành phố Tam Điệp khoảng 1,2 km, phía đông nam cách biển khoảng 15 km (tính theo đường chim bay).
Để tới di tích, khách tham quan di chuyển từ thị xã Ninh Bình (nay là thành phố Hoa Lư) theo đường quốc lộ 1A,hướng Thanh Hóa đi 9 km, đến ngã ba Bình Sơn rẽ trái theo đường số 59 khoảng 2 km, tới cầu Tu, qua cầu khoảng 3 km là tới di tích. Đây là con đường thuận tiện nhất có thể đi bằng ô tô, xe máy, xe đạp, ...
Theo truyền lại thì đền Năn thờ 5 vị thần thời Hùng Vương thứ 5. Năm vị thần vốn là dòng dõi vua Hùng trấn thủ Phùng Nam lĩnh có công lớn trong việc làm cho đất nước cường thịnh 5 vị thần là chàng Hoàng, Quý Hương, chàng cả, chàng hai, chàng ba. Trong các đạo sắc phong của triều Lê Nguyễn cũng ghi tên những vị thần như trên.
Điều lý thú khác, vị trí của di tích là vị trí quan trọng của đất nước ta, nhất là từ thời kỳ Tiền Lê cũng như các triều đại sau này. Vì vậy, di tích để lại rất nhiều dấu ấn của các triều đại.
Đây là di tích mang đậm yếu tố lịch sử, đặc biệt với những ý nghĩa là nơi lưu niệm những sự kiện lịch sử của nhiều triều đại, với nhiều nhân vật lịch sử của đất nước; từ thời kì Hùng Vương, Lê Đại Hành, các vua nhà Trần, thời kì Tây Sơn,…về kiến trúc nghệ thuật của di tích mang phong cách kiến trúc truyền thống dân tộc, với quy mô tương đối lớn.
Đền Năn còn nhiều hiện vật rất quý giá về mặt lịch sử văn hóa một số hiện vật quan trọng:
Một bức đại tự có đề 5 chữ Hán “ Quảng thượng đế linh từ” treo ở gian giữa Tiền Bái và 1 bức có 5 chữ Hán “Sơn hà đế tráng cư” treo ở gian giữa trung đường. Đây là 2 bức đại tự trạm khắc vào thời Nguyễn, nghệ thuật chạm khắc và sơn son thiếp vàng đẹp. Người tiến cúng 2 bức đại tự trên là quan Đông các đại học sĩ Vũ Phạm Khải. Hai bức đại tự này nói về việc vua Lê Đại Hành và Trần Thánh Tông, Trần Nhân Tông đã từng ngự dinh ở trong di tích
+ Một quả cân bằng đá, hình bầu dục vốn ở kho Mễ (tức kho thóc gạo) thời Quang Trung có sử dụng kho này .
+ Đại đao bằng sắtchưa xác định được niên đại.
+ Nòng súng cổ là loại súng phun lửa thời Tây Sơn
+ Tiền đồng thưởng của vua Quang Trung một mặt đề nổi chữ Quang Trung thông bảo, một mặt có 8 chữ “Càn, thuận, lưu, hà, đăng, phong, cốc, niên” (đất nước thuận hòa, năm năm được mùa).
+ Song bình cổ và có kích cỡ lớn, ít thấy ở trong vùng.
+ Song bình men trắng xanh, hoa văn trúc lâm thất hiền, dưới đáy có chữ “Đại Thanh Khang Hy niên chế” (chế tạo năm Khang Hy), đời nhà Thanh (1662-1792).
+ 4 bộ tam sư bằng đồng (mõi bộ gồm 1 đỉnh tròn, hai cây đèn đồng)
+ 1 kiệu bát cống làm vào thời cuối Lê đầu Nguyễn, 1 kiệu song hành đời Nguyễn
+ 5 nhang án đời Nguyễn, chạm khắc tứ linh, sơn son thiếp vàng
+ 3 long ngai (một thời Hậu Lê, 2 chiếc thời Nguyễn)
+ 1 cỗ khám thời Nguyễn, chạm khắc khá đẹp
+ 1 Giá chiêng bằng cây thời Nguyễn, thuộc loại độc đáo chưa gặp ở nơi nào khác.
Mặc dù nằm ở vùng có nhiều biến động lịch sử (đặc biệt là chiến tranh) qua các triều đại, song cho đến nay di tích còn lại vẫn là một ngôi đền cổ, với kiến trúc khá đồ sộ, kiến trúc còn tương đối tốt.Di tích còn là công trình kiến trúc cổ, mang đậm nét nghệ thuật kiến trúc truyền thống dân tộc, song lại có nét riêng về nghệ thuật kiến trúc cổ ở trong vùng.
Các hiện vật trong di tích lịch sử luôn được nhân dân trân trọng giữ gìn và bảo quản tốt.
Lễ hội đền Năn ngày 10 tháng Giêng được tổ chức quy mô, cứ 2 năm lại mở hội một lần, thời gian tổ chức 2 ngày. Nghi thức rước kiệu Thành hoàng nghi vệ từ chùa Tháp Sơn Tự về Đền. Hội rước theo cổ truyền có tất cả 7 kiệu các đồ lệ bộ; trong đó có 02 kiệu song hành, 02 bát cống, 02 kiệu mẫu, 01 kiệu Bác Hồ.
Di tích đền Năn có nhiều giá trị lịch sử quý giá. Trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp, di tích cũng từng là cơ sở cho cán bộ lãnh đạo của ta nằm vùng để hoạt động Cách mạng.Đến năm 1993 đền Năn được Nhà nước xếp hạng Di tích lịch sử cấp Quốc gia.
NATIONAL HISTORICAL RELICS OF THE NAN TEMPLE
The relic is commonly known as "Nan" temple. According to local legends and the actual surveys conducted in the area, along with the heritage preserved at the site, on December 17, 1788, the Qing army advanced into Thang Long, and the Tay Son army retreated to Tam Diep. Taking advantage of the treacherous terrain in this region, our troops built a solid defensive line. On January 15, 1789, the main force of Quang Trung was assembled at the Tam Diep - Bien Son defensive line. The surrounding area and the site itself are related to this event. For a long period, many fields around the site were left uncultivated, resulting in a significant growth of Nhan plants, which is why the site is often referred to as Den Nan today. The ancient name, which is also the character name of the relic, is "Than Xa Mieu," and this name is recorded in many remaining Chinese documents in the locality.The god here refers to the five generals who were named gods in the 6th Hung King's life.Another name is the temple in the Le Thien Phuc citadel because the relic is located inside the Le Thien Phuc citadel built by Le Dai Hanh in 982 during his campaign against the Champa armies. This name has been around for a long time but has not been encountered in ancient texts. According to us, this is also a name based on the position of the relic and has a folkloric nature. There is another name that is less common because few people mention it, which is "Nam" temple. Those who subscribe to this viewpoint explain that the temple worships five deities, hence the name "Nam" Perhaps there is a confusion here between the sounds "nan" and "nam," and there is also a overlap between the sound "Nam" with the concept of five deities.
The current relic is located in Quang Thuong village, Yen Thang commune, Yen Mo district, Ninh Binh province. To the north, it is about 10 km from Hoa Lu city, to the west about 1.2 km from Tam Diep city, and to the southeast about 15 km from the sea (as the crow flies).
To reach the relic, visitors travel from Ninh Binh town (now Hoa Lu city) along National Route 1A, heading towards Thanh Hoa for 9 km, then at the Binh Son junction, turn left onto Route 59 for about 2 km, to Tu bridge, crossing the bridge for about 3 km is the relic. This is the most convenient route that can be taken by car, motorbike, bicycle, etc.
According to tradition, the Năn temple worships five deities from the fifth Hùng Vương dynasty. These five deities were descendants of King Hùng who defended Phung Nam and played a significant role in the prosperity of the country: they are Chang Hoang, Quy Huong, Chang Ca, Chang Hai, and Chang Ba. The imperial decrees of the Le and Nguyen dynasties also recognize these deities.
Another interesting point is that the location of the relic has held significant importance for our country, especially since the Pre-Le period and subsequent dynasties. Therefore, the relic has left many imprints from different dynasties.
This is a monument imbued with historical significance, particularly as a memorial site for various historical events of many dynasties, featuring numerous historical figures of the country; from the Hung Kings era, LeDai Hanh, the Tran kings, to the Tay Son period… The artistic architecture of the monument reflects the traditional architectural style of the nation, with a relatively large scale.
The Nan Temple still possesses many valuable historical and cultural artifacts, including some important items:
A large plaque inscribed with five Chinese characters “Quang thuong de linh tu” hanging in the middle part of the Tien Bai, and another plaque with five characters “Son hade trang cu” hanging in the center corridor. These two large plaques were carved during the Nguyen period, showcasing beautiful carving and gilding. The donor of these two plaques was the Eastern Court Grand Scholar Vũ Phạm Khải. These plaques refer to when King LeDai Hanh, Tran Thanh Tong, and Tran Nhan Tong resided in the monument.
+ An oval stone weight that originally belonged to the Mễ warehouse (rice storage) during the Quang Trung period, which utilized this warehouse.
+ An iron broadsword of undetermined age.
+ An old barrel from a type of fire-spray gun from the Tây Sơn period.
+ A reward coin from King Quang Trung featuring the embossed characters "Quang Trung thông bảo" on one side and the eight characters “Càn, thuận, lưu, hà, đăng, phong, cốc, niên” (the country is peaceful, abundant harvest for five years) on the other side.
+ A pair of large ancient vases, rarely seen in the area.
+ A pair of white and blue glazed vases with bamboo and seven wise men motifs, inscribed with “Đại Thanh Khang Hy niên chế” (produced in the Khang Hy year), from the Qing Dynasty (1662-1792).
+ Four sets of bronze incense burners (each set consists of one round cauldron and two bronze lamps).
+ One eight-cornered palanquin made during the late Le and early Nguyen period, and one double palanquin from the Nguyen period.
+ Five incense stands from the Nguyen period, intricately carved with the four mythical creatures and gilded.
+ Three royal thrones (one from the late Le period and two from the Nguyen period).
+ One ornate ceremonial bed from the Nguyen period, featuring quite beautiful carvings.
+ One wooden gong stand from the Nguyen period, a unique type not found elsewhere.
Despite being located in a historically turbulent region (particularly during wars) across various dynasties, to date, the monument remains an ancient temple with a relatively grand architecture that is still in good condition. The monument also stands as an ancient architectural work, rich in traditional ethnic architectural art but with its own unique characteristics in the architectural art of the region.
The artifacts within the historical monument are always cherished and well-preserved by the local people.
The Nan Temple festival is held on the 10th of January on a large scale, taking place every two years for two days. The ritual to carry the holy worship palanquin from the Thap Son Tu Pagoda to the Temple involves traditional processions that include a total of seven palanquins for ceremonial offerings; among them are two double palanquins, two eight-cornered ones, two maternal palanquins, and one for President Ho Chi Minh.
The Nan Temple monument has many precious historical values. During the resistance war against the French colonizers, the monument also served as a base for our leadership to operate in the revolutionary activities. In 1993, the Nan Temple was classified by the State as a National Historical Monument.
